Tarih varoldukça anlamlı kalacak "Bütün yollar Roma'ya çıkar..." sözüne hayli yıllar evvel Arthur Koestler;in Spartakus romanında rastlamıştım. Bütün yollar Roma'ya çıkıyordu da, neden!

O soru işareti, öylesine liseli yıllarımda aklımın bir köşesinde kalıvermişti. Hayli yıllar sonra yeniden tarihle haşır neşir olunca sözün hikmetini kavrayacak ve İmparatorluk Roma'sının o egemen ve muktedir gücünün İngiltere'den başlayıp Hindistan'a kadar uzanan 80 bin kilometrelik "yol" hikâyesini daha net kavramış olacaktım.

Hayli zaman geçmiş olmalı üzerinden, öylesine bir hafta sonu pikniğinde ilk kez o yolu ve köprüsünü görmüştüm. "Tarihi, eski bir yoldur" demişlerdi ve unutup gitmiştim. Yakın günlerde "Roma Yolu" deyip de mekânı tarif ettiklerinde hatırlamıştım o yıllar öncesinden gördüğüm yeri.

İkinci kez daha dikkatli gidip de gördüğümde mekânın kudreti olanca çıplaklığıyla çıkmıştı ortaya. Diyarbakır'ın ilçesi Ergani yolu üzerinde Devegeçidi mıntıkasına varmadan yolun sağ yanında epeyce içerde bütün vadiyi gören, insanı yürürken yormayan tatlı bir sırt üzerinde konumlanmış yaklaşık 800 metrelik bir yol, kadim Roma Amida'sının tarihi "Roma Yolu".

Belli ki Karayolları ekiplerinin onarımından geçmiş altı gözlü eski bir köprüden hemen sonra başlıyor kadim Roma yolu. Güzergah üzerinde yolun bitimine kadar normal yürüyüş temposuyla  tam 1400 adım saydım. Adımlarımla başladığım ve bitirdiğim yolun öncesi ve sonrası tarlaya dönüştürülmüş. Sanki orada öylece "uzaylı"lar gelip de kısa bir yürüyüş yolu yapıp gitmişler gibi...

Şimdilerde Devegeçidi Barajını besleyen Dicle Nehrinin yan kolları üzerinden birinin üzerine inşa edilmiş köprü kesiyor ve bağlıyor Roma Yolu'nu. Yol, Diyarbakır'a mimari kimliğini veren bazalt taşlarla döşenmiş. Bazalt taş, Diyarbakır, Mardin ve Urfa'nın tam orta noktasındaki eski volkanik Karacadağ'ın püskürttüğü lavların taşa dönüşmüş hâlinin işlenmesi ve işlevlendirilmesi ile kente ve hinterlandına kimlik kazandırmış.

Bazalt taşın ustaca işlenmesiyle döşenmiş kadim Roma Yolu. Yapımı üzerinden neredeyse 2000 yıllık bir zaman dilimi geçmiş olmasına rağmen en ufak bir çökme, kayma olmamış yolda. Tabi insan elinin ve ağır tonajlı kamyonların yer yer yolu kullanırken yarattığı acımaszılığı saymazsak! Hemen yakınındaki bir taş ocağı hâla çalışıyor, ve yolun ortasından yolu tahrip ederek kullanmayı ihmal etmemiş!

Hüküm sürdükleri yıllarda kente "Amida" adını yakıştıran Roma'lılar öylesine bir yol düzeni kurmuşlar ki günümüzün iki şeritli yolları gibi. Nehrin doğal akış rotası olan vadiden yamaca doğru bütün vadiyi yukarıdan harika bir manzara ile gören ve sürekli güneş alan bir akış üzerinden yolu geçirmişler.

Yolun ortası yağmur sularının rahatlıkla yanlara akıp gitmesi için hafif tümsek şeklinde yapılmış. Yoldan çıkıp da şimdilerde tarla olarak kullanılan araziden yolun zeminine baktığımızda dibinin moloz taşlarla düzenlenip sıkıştırılarak dolgusunun hayli sağlamca yapıldığını fark ediyorsunuz.

İşin doğrusu kente yaklaşık 20 km uzaklıktaki tarihi Roma Yolu üzerinden bir yeniden okuma yaptığımda Roma Yolu'nun diğer bağlantıları üzerinden sözü edilen ve İngiltereden Hindistana kadar uzanan diğer tüm kadim Roma Yollarına nasıl bağlantı kurmamız gerektiğini bir kez daha fark etmiş oldum.

Anılan yolu Diyarbakır'a doğru takip ettiğinizde güzergah sizi Dicle Nehri boyundan yine bir Roma dönemi kalıntısı olan tarihi Ongözlü Köprü'ye taşıyor. Milattan önce 40'lı yıllardan Kral Manu döneminden kalma ve milat sonrası 512 yılında 1. Anastasias tarafından yeniden yaptırılan köprünün üzerindeki taş döşemeye bastığınızda / baktığınızda aynı ikibin yıllık yol üzerinde yürüdüğünüzü fark ediyorsunuz.

Oradan üç kilometre yukarıdaki kadim Diyarbakır kentine baktığınızda bir kez daha kimin / kimlerin kadim hemşehriliğinin yeni zamanlardaki iz sürücüleri olduğunuzun ayrımına yeniden varıyorsunuz.

Sonra hafızanız ve bilgi birikiminz sizi bir başka Roma kalıntısına yine bir yol haritası üzerinden taşıyor. Şehre yaklaşık 40 kilometre mesafede Mardin yolu üzerinde bir Roma Garnizonu olan Zêrzevan Kalesine ulaşıyorsunuz yine bir kadim Roma Yolu ile...

Ve sonra Mardin'i geçip ardınızda bırakarak Nusaybin'e varmadan şimdilerde adı Türkçeleştirilip "Oğuz" yapılmış köy yoluna saptığınızda bir başka Roma yolu izleğinden köprüsünün sadece birisinin yarı gözesi ayakta kalmış kadim Roma yerleşkesi tarihi "Dara" şehriyle yolunuz kesişiyor.

Zêrzevan kalesindeki Mitra tapınağından da, Dara'daki su sarnıçlarından söz etmeyeceğim.

Bakın bir yol bizi nerelere götürdü, taşıdı. İstediğiniz kadar "tek", "tek", bir daha "tek" deyip hayatı yeknasak ve tekleştirilmiş bir kimliğe mahkum edin!

Tarih bir yerlerden seslenip; "Hikâyenin tam da orta yerinde der ki; dünyanın bütün yolları Roma'ya çıkar..."

Ya sizin yolunuz...

21 Mayıs 2017 Diyarbekir

Şeyhmus Diken