Yıkıntı olarak görülen harabe, tarihi değiştirdi

Özel Haber/ Mümin AĞCAKAYA

TİGRİS HABER - Diyarbakır-Mardin karayolu üzerinde bulunan Zerzevan Kalesi 2014 yılında başlayan kazı çalışmalarına kadar yol üzeri seyahat edenlerin bakıp geçtiği, sıradan bir kale yıkıntısı olarak görülüyordu.

2014 yılında Prof. Dr. Aytaç Coşkun'un başkanlığında yapılan arkeolojik çalışmalarda elde edilen bulgular tarihin sayfasını yeniden açtırdı ve bir gizemin perdesi aralamaya başlandı.

Kazı çalışmaları ilerledikçe Zerzevan Kalesinin sıradan bir ören yeri olmadığı, tarihin uzun bir dönemine tanıklık ettiği ve şimdiye kadar hakkında çok az bilgiye sahip olunan Mithras inancının en önemli tapınağının burada olduğu ortaya çıkarıldı. Gizemli yapısı ve geçmişiyle bilim insanlarının, arkeoloji dünyasının ilgiyle takip ettiği Zerzevan Kalesi ve Mithras Tapınağındaki kazı çalışmalar ilerledikçe, pazılın parçalarının tamamlanması gibi tarihe ayrı notlar düşülmeye ve Mithras Tapınağının gizemi çözülmeye başlandı. Kazı çalışmalarını 2014 yılından beri sürdüren kazı Başkanı Prof Dr. Aytaç Coşkun, çalışmaların seyri ve elde edilen son bulgular üzerine Tigris Haber'e konuştu.

SADECE KALE DEĞİL KOMPLE BİR YAPI

Yapımı 3 Bin yıl öncesine dayanan Zerzevan Kalesinin tarihi elde edilen bulgulara göre Asur ( MÖ 882-611), Pers (MÖ 550-331) dönemlerine kadar uzanmaktadır. 639 yılında İslam ordularının fethine kadar Helenlerden Romalılara ve Severus'lara kadar birçok uygarlık tarafından kesintisiz olarak kullanılan Kalede yapılan kazı çalışmaları sonucu Mithras Kutsal Alanının da ortaya çıkarılmasıyla ulusal ve uluslar arası alanda yoğun ilginin gösterildiği, ortaya çıkarılan bulguların merakla takip edildiği bir arkeolojik alan haline gelmiştir.

Zerzevan Kalesi sadece surlarla çevrili askeri bir alan değil; yer altı ve yer üstünde inşa edilmiş komple bir yerleşim alanı olarak ortaya çıkmaktadır. Elde edilen bulgular tarihin karanlıkta kalmış birçok gizemli geçmişine ışık tutması açısından, kazı çalışmaları büyük bir heyecanla takip edilmektedir.

Zerzevan Kalesi kazı çalışmalarında en fazla ilgi çeken ise; ana kayaya oyularak yapılan Mithras Tapınağıdır. Hindistan kadar yaygınlaşan Mithras İnancı Roma İmparatorluğunun Orta Doğu'da egemenlik kurmasıyla birlikte Romalıların oldukça ilgisini çekmiştir. Hıristiyanlığın yaygınlaşmasıyla birlikte Mithraizm yasaklanıyor. Roma döneminde yasaklanmasına rağmen gizemli hale getirilen Mithraizm Romanın egemen olduğu bütün alanlarda aristokratlar, yüksek rütbeli askerler ve büyük tüccarlar arasında yaygınlaşıyor. Mithras dinine katılacak kişilerin, yedi aşama ve on iki eziyeti çekmeleri zorunlu oluyor. Bu aşamaları geçenler yer altında ve tapınaklarda gizli olarak yapılan tören ve ayinlerden sonra aralarına almayı kabul ediliyorlar. Daha önceler halk arasında Hindistan'a kadar yaygın olan bu inancın, neden bu kadar gizli ve gizemli dar bir yapılanmaya dönüştürüldüğü ise gizemini koruyor. Yazılı kaynak bırakmayan bu yapılanma ancak kazılarda ortaya çıkarılan arkeolojik bulgular üzerinden anlaşılmaya çalışılıyor.

Uzun zamanda beri kazı çalışmalarını yürüttüğünüz Zerzevan da büyük emeğiniz var. Ortaya çıkan bulgular herkesi şaşırttığı gibi, Diyarbakırın yanı başlında olan bizler de şaşırıyoruz. Heyecanla bu Zerzevanın gizemini anlamaya çalışıyoruz. Bu gizem ne kadar sürecek?

Zerzevan Kalesi askeri bir garnizon ve Romanın sınır Karakolu. 15 metre yüksekliğinde, 1200 metre uzunluğunda surlara sahip. Kulelerin yüksekliği 21 metre. Büyük bir savunma hattına sahip. Yaklaşık 1200 asker 400 de sivil olmak üzere toplam 1600 kişilik bir yerleşik nüfusu var. Biz 2014 yılında kazı çalışmalarına başlamadan önce, hiçbir çalışmanın, kazının, araştırmanın olmadığı bir yerdi. Aslında Zerzevan diye bir yer de bilinmiyordu. Sadece bir kale var ismi Zerzevan, bunun dışında hiçbir bilgi yoktu.

YER ÜSTÜNDE VE ALTINDA DEVASA BİR ŞEHİR VAR

2014 yılında kazıların başlamasıyla birlikte burasının dünyanın en iyi korunmuş Romanın sınır garnizonu olduğunu gördük. MS.639 yılında İslam Ordularının fethinden sonra burası tamamen kullanıma kapatılmış bir alandı. Burası terk edildikten 1400 yıl sonra şimdi tekrar kazmaya başladık. Yani o döneme geri döndük. Kazdığımız zaman 3000 yıl öncesine, 1800 yıl öncesine,1500 yıl öncesine geri dönüyorsunuz. Hem yer üstünde hem de yer altında devasa bir şehir var. Sadece yer üstünde 7 ile 4 metre arasında bir dolgu var. Bu 1400 yılda oluşmuş bir dolgu. Yine yer altında yer üstünden daha devasa bir şehir var. Yerin altına ana kaya içine oyularak birçok yapılar inşa edilmiş. Biz hem yer üstünde hem de yer altında çalışıyoruz. 2014 yılından bu yana birçok yer ortaya çıkarıldı. Şu an içinde bulunduğumuz kilise kazılarla ortaya çıkarıldı. Yine yer altı kilisesi, ilk Hıristiyanların ibadet ettiği yer. Bununla birlikte askerlerin, sivillerin kaldığı konutlar. Yine Surların dışında ölülerin şehrinde kazı çalışmaları yapıldı. 8,5 km. den su getirmişler, bu su kanalının 770 metresi kazıldı. Birçok sarnıç ortaya çıkarıldı. Şu an 63 su sarnıcı var kalede. 4000 ton su alan sarnıçlar var. On binlerce ton su depolamışlar.

2017 yılında Zerzevan Kalesinde en önemli alanı olan Mithras Kutsal alanı ortaya çıkarıldı. Şu an en çok ilgi çeken en çok merak edilen yer Mithras Kutsal alanıdır. Her sene yeni bir bulguya ulaşıyoruz.

YENİ BULGU: MİTRASÇILAR İÇİN KONAKLAMA ALANI

İlk önce yer altı yapısı daha sonra tapınak, anıtsal giriş ve en sonda yeni bir keşif olan Antik Dünyanın yani Roma İmparatorluğunun farklı yerlerinden farklı noktalarından, farklı devletlerden, Romanın kendi içindeki şehirlerden gelen Mithrasçıların konakladığı alanı ortaya çıkarıldı. Mithras pagan Roma'da hiçbir bilgiye sahip olmadığımız bir inanç sistemi, ezoterik bir inanç. Gizem inancı yani Romanın gizem dini. Bütün törenleri yerin altındaki tapınaklarda, mağaralarda ve yapılarda. Baktığımız zaman arkalarında hiçbir yazılı belge bırakmamışlar. Aslında bizim Mithrasla ilgili bilgilerimiz ya söylencelere göre ya da Zerzevandaki arkeolojik kazılara göre Mithrasla ilgili bir şeyler söyleyebiliyoruz. Zerzevan Kalesindeki bu kutsal Mithras alanı da pazılın en önemli eksik parçasını tamamladı.

Bu dine nasıl giriliyor? Hangi seramoniler düzenleniyor? Bu gizli ve gizemli yapılan törenler ayinler nasıl gerçekleşiyordu? Bu dine giriş nasıl oluyordu? Bunun bütün verileri Zerzevan Kalesinde mevcut. Bu nedenle Zezevan Kalesi hem dünyanın en iyi korunmuş Roma Garnizonlarından biri. Burası en iyi korunmuş sınır garnizonu, en iyi korunmuş Mithras Kutsal Alanına sahip.

Roma İmparatorluğunun hâkim olduğu birçok alanda Kutsal Mithras alanları var. Roma'da var. İspanya'da İngiltere'de var. Aslında Roma İmparatorlunun olduğu her alanda Mithras Tapınakları mevcut. Roma İmparatorluğunun en iyi korunanı Zerzevan Kalesindeki tapınaktır. Bu da Anadolu için Türkiye için önemli bir kaynaktır.

KAZILAR BÖLGENİN TARİHİNİ DEĞİŞTİRDİ

Aslında Zerzevan'daki kazılar bütün bölgenin tarihini değiştirdi. Bölgenin Asur, Pers, Part ve Roma tarihini değiştirdi. Mithrasla ilgili bilinmeyen birçok bilgi şu an Zerzevan Kalesinde. Her yıl o kutsal alanda kazı çalışmalarında yeni bilgi ve bulgulara ulaşılıyor ve bunlar bilim dünyasıyla paylaşılıyor. Mithrasla ilgili eksik pazılın birçok parçasını tamamladı.

TURİZM AÇISINDAN DA ÖNEMLİ

Bölgenin turizm açısından da çok önemlidir. Yılda 400.000 kişinin ziyaret ettiği bir yer burası. Şu an ziyaretçi merkezi çevre düzenleme çalışmaları yapılıyor. Yakında restorasyon çalışmaları başlayacak. Önümüzdeki yıldan itibaren sadece Zerzevan Kalesi için yılda bir milyon ziyaretçi bekleniyor. Bu da bölgenin turizmi açısından, bölgenin ekonomisi açısından, hem de istihdam açısından muazzam bir yer haline gelecek. Zerzevan Kalesi kazı alanı yakın zamanda Güney Doğu turizm hattının en önemli noktalarından birisi olacaktır. Her yıl bu ziyaretçi sayıları artmaktadır. Dünyanın her yerinden ziyaretçiler gelecektir.

O dönem dünyanın birçok yerinde Mithras tapınağı var. Buradaki Mithras Tapınağını diğerlerinden önemli ve farklı kılan ne?

Önce Mithras'ın kökenine bakmak lazım. Mithras Doğu kökenli yani Hint ve Pers kökenli bir tanrı. Romalılar Partlarla savaşırken bu inançla tanışıyorlar. Bu inanç Doğudan Batıya doğru gidiyor. Zerzevan Kalesindeki bu tapınak da bu inanç sisteminin belki de en eskisi. Bu gizem dininin, ezoterik dinin ilk tapınağının burası olması büyük bir ihtimal. Bu inanç buradan başlıyor İngiltere'ye kadar yayılıyor.

Diğer Mithras tapınaklardan farkı ne? Büyük bir yer altı yapısına sahip. Mithras'la ilgili birçok ritüeller düzenleniyor. Birçok ayinler yapılıyor. Bunların bir kısmı yer altındaki yapıda düzenleniyor. Ana girişteki asıl tapınakta Mithras dinine giriş, kabul töreni en önemli tören. Bu hiçbir tapınakta yok. Koridorun kapısındaki yazıtlar, Doğu duvarındaki Mithrasın sembolleri. Kurbanı tavana bağladıkları simetrik bağlama yerleri, kanın aktığı çanak, seranomiden en önemlisi de arınma. Arınmanın yapıldığı su ya da kanın olduğu havuz. Havuzun hemen yanında Merkür sembolü, kayadan yeniden doğuş. Bu ritüelin bütün aşamaları şu an Zerzevan Kalesinde mevcut.

Mithras dinine, bu ezoterik dine giriş törenin en önemlisi Zerzevan’da yapılıyor. Londra'da, Roma'da da önemli tapınaklar var. Zerzevan'daki bu inancın başlangıç yeri. Belki de en eski yeri. Kazılar ilerledikçe birçok yeni verilere de ulaşacağız.

Mitrasda niye böyle bir gizem var?

Milattan sonra 2. 3 yüzyılda Romanın en yaygın dini. Mithras inancına sahip iki gurup var. Bir normal halk, normal asker, yani normal kişilerin ibadet ettiği yer. Bir de üst düzeyde yer alan zengin tüccar, aristokrat, generallerin bu inanç sistemi içinde mensup olduğu bir gurup var. Aslında bütün Roma Mithrasa inanıyor. Birçok dualar ediyorlar, törenler düzenliyorlar. Aslında pagan Romanın tek inancı Mithras; yaratıcı evreni oluşturan, gezegenleri, zamanı oluşturan, bütün varlıkları oluşturan Mithras. Boğanın kanından yeryüzündeki bütün varlıkların oluştuğuna inanılıyor. Fakat Zerzevandaki gibi, Roma’daki gibi ya da İngilteredeki tapınaklar bu üst elit gurubu ezoterik inancı yaşayan gurubun ibadet ettiği yerler. Aslında iki tip tapınak var. Roma döneminde şu an Türkiyede iki tane ortaya çıkarıldı. Birisi Antep Dülük'te bir mağarayı Mithras tapınım alanına dönüştürmüşler. Orası çok büyük, sıradan askerlerin, halkın ibadet ettiği yer. Ama Zerzevan'daki bu üst gurubun, bu ezoretik gurubun ibadet ettiği yer. Kökenine baktığımızda ne Hint kültürü ne Pers kültürü ezoterik değil. Ama Roma'ya girdiği anda ezoterik hale geliyor. Belki birçok törenler yapılıyor. Birçok bilgi paylaşılıyor. Ama bunları bilmiyoruz. Çünkü yazılı bir belge yok. O yüzden piramitin en tepesindekilerin Zerzevanda ibadet eden kişiler olduğunu düşünüyoruz. Büyük bir gizlilik içinde yapılıyor. Bu küçük guruba girmek de çok zor. Söylencelere göre kabul edilmesi için yedi hafta süren 12 eziyetin çekildiği söyleniyor. Bütün Roma Mithrasa inanıyor ama Zerzevandaki gibi tapınağın içinde olanları ya da o kutsal alan içinde olanları sadece o kişiler biliyor. Onun dışında hiçbir yazılı belge bırakmamışlar. Dışarıya da hiçbir şey açıklamamışlar.

MİTHRASIN EN ÖNEMLİ ANAHTARI ZERZEVANDA

İlerleyen kazı çalışmalarında bu bilinmeyen yönlerine ilişkin bir netleşme olabilir mi?

Yazılı belge yok bunları daha çok arkeolojik verilere göre söylüyoruz. Her kazı sezonunda yeni bir bilgiye ulaşıyoruz. Mithras inancıyla ilgili bilinmeyen birçok şey Zerzevan Kalesiyle birlikte açıklığa kavuşacaktır. Bu inancın en önemli anahtarı buradaki çalışmalarda ortaya çıkacaktır. Bu külte ait gizemlerin yanıtını burası bulacaktır. Buranın yer üstü kadar bir de yer altı yapılaşması var. Bu yer altı yapılaşması içinde bu soruları açıklığa kavuşturma, o bilgilere ulaşma ihtimali var mı?

Büyük bir yer altı şehri var. Jeo radar sonucunda bunları gördük. Bazılarında çalışmalar da yaptık. Burada büyük bir yer altı yapılaşması olduğunu gördük. Bu yer altı şehrinde birçok bilgiye sahip olacağız. Ama Mithrasla ilgili birçok şey de tahrip edilmiş. Çünkü Hıristiyanlıkla birlikte Mithras inancı yasaklanıyor. Bütün tapınaklar ya kiliseye dönüştürülüyor ya da Zerzevandaki gibi tahrip edilip kapatılıyor. Burası Hıristiyanlıkla birlikte tahrip edilip kapatılmış bir yer. Bu nedenle bazı verilerde kaybolmuş. Ama Kale Hıristiyanlıkla birlikte kullanılmaya devam etmiştir. Önce yer altı kilisesi sonra da bu büyük kilise inşa ediliyor.

Zerzevan Kalesinde şunu da görüyoruz. Pagan inanıştan Hıristiyanlığa geçişi, Mithrastan Hıristiyanlığa geçişi göstermesi açısından da önemli bir nokta burası. Mithras inancı Hıristiyanlığı da etkiliyor. Bazı ritüellerin, bazı törenlerin Hıristiyanlıkta da devam ettiğini görüyoruz. Mesela Mithras inancında vaftiz var. Hıristiyan inancında da vaftiz var. Mithrasta da bir ziyafet, bir şarap, bir ekmek töreni var. Aynı şekilde Hıristiyanlıkta da var.

O dönem Roma dünyanın en büyük gücü, Roma İmparatoru buradaki tapınağın üyesi. O zaman burası Romanın da üzerinde bir otorite ve güce sahip?

Mithrasçılara baktığımız zaman hepsi general,zengin tüccar aristokrat hatta imparatorların dahi bu inanca dahil olduğu söyleniyor.Aslında Roma içinde Mithrasçılar güçlü bir kesim. Bu konuda bilim insanları da çalışmalar yapıyor. Ama Hıristiyanlıkla birlikte Mitras tapınakları kapatılıyor yasaklanıyor. Kiliseye dönüştürülüyor. Bu güç bir anda ya yer değiştiriyor ya da tamamen yerin altına iniyor.

Mithras inancı bu kadar güçlüyken nasıl güç kaybediyor. Ya da nasıl bir dönüşüm yaşıyor? Mutlaka bir dönüşüm yaşıyor. Ezoterik inançların başlangıcı, kökeni Mitrasa dayandırılıyor. Belki biz kayboldu olarak görüyoruz ama kaybolmuyor. Bu inanç sistemi bir biçimde devam ediyor. Yasaklandıktan sonra belki gizli olarak devam ediyor. Bunu bilemiyoruz.