Diyarbakır’ın peyzajı kent kültürünü yansıtmıyor

Yılmaz Yiğitler - Özel

TİGRİS HABER - Bitki Biyologu Prof. Dr Selçuk Ertekin, Diyarbakır’daki peyzaj çalışmalarını, kent kimliğinin oluşmasında peyzajın önemini, sökülen ağaçların işlevselliğini ve kentin bitki örtüsüne dair Tigris Haber’e konuştu.

Ertekin’in sorularımıza verdiği yanıtlar şöyle:

Diyarbakır'da kentin farklı noktalarına palmiye ağaçları dikildi. Kentte palmiye ağaçları yetişir mi? Diyarbakır'ın iklim şartları hangi ağaçlar için uygun?

“Palmiyelerin bakım giderleri artabilir”

Palmiyeler ılıman ve yarı ılıman bölgelerde yetişen ağaçsı bitkilerdir. Hurma ve Hindistan cevizi en iyi bildiğimiz ekonomik önemi olan palmiye türleridir. Datça hurması (Phoenix theophrastii) Türkiye'de doğal olarak yetişen tek palmiye türüdür.

Palmiyeler 20m ye kadar boylanabilen herdem yeşil ağaçlar olarak peyzajda kullanılan bitkilerdir. Uygun koşullar sağlanırsa Diyarbakır ve çevresinde de yetişebilir. Çeşitli iklimlere uyum sağlayan türleri vardır. Özellikle don olayına karşı dayanıklı palmiyelerin ekilmesi önemlidir. Aşırı sıcaklarda ise iklimlendirme olayının yapılması gerekebilir. Bu nedenle bakım giderleri artabilir. Bunun yerine Diyarbakır'a uygun erguvan, gülibrişim, yalancı akasya gibi daha uygun ve fazla bakım gerektirmeyen ağaç türlerinin ekilmesi önerilebilir. Peyzajda kullanılacak bitkilerin çevreye etkilerinin dikkate alınarak peyzaj uzmanları tarafından belirlenmesi  önerilmesi daha doğru bir yaklaşım şeklidir.

Diyarbakır’daki peyzaj çalışmalarını nasıl değerlendiriyorsunuz?

Diyarbakır kent peyzajından söz etmek mümkün değil. Diyarbakır ilinde yeşil alan, parklar ve bahçelerde çoğu kez yanlış bitki kullanılmaktadır. Örneğin, tretuvarlarda çam gibi orman ağaçlarının kullanılması çok da doğru değil. Çam ağaçları, kurak bir iklimde gölgelendirme, gürültü ve kirliliğini önlemesi bakımından çok uygun değil. Ayrıca rüzgârla tozlaşan çam ağaçlarının polenleri alerjik astımı etkileyen nedenlerden biri.

Kentin herhangi bir peyzaj planı var mı bilemiyorum. Ama yeşil alanlar ile ilgili bir plan ve programın olması gerekir. Kentsel peyzaj sadece birkaç bitkiyle sınırlı bir alan değildir. O yörenin kuşları kelebekleri ve diğer canlılar için de yaşam alanı yaratmalıdır. Kentsel üretimi ön plana çıkaran bir peyzaj yapılamaz mı? Örneğin, kekik, nane vb bitkilerin yetiştiği yeşil bir duvar yapılamaz mı? Üretimi teşvik eden kent bahçeleri kurulamaz mı?

Kuraklık sorunun gündemde olduğu bir dönemde nedense çim alanları için çok büyük paralar harcanıyor.

Diyarbakır’ın bitki örtüsü nedir? Hangi endemik bitkileri içerir. Bunlar peyzaja uygun mudur?

Güneydoğu Anadolu Bölgesi, sahip olduğu birçok doğal yaşam alanlarıyla Türkiye açısından benzersiz bir biyolojik çeşitliliğe ev sahipliği yapmaktadır.

Genel olarak kurak şartlara sahip bozkır bitkilerinin hâkim olduğu bir vejetasyona sahip olan Güneydoğu Anadolu Bölgesinin de içinde bulunduğu alan, özellikle birçok kültür bitkisinin buğday, arpa, nohut, bezelye, mercimek, fıstık vb. bitkilerin gen merkezi olarak kabul edilmektedir.

Güneydoğu Toroslar dağ silsilesi dışında, geniş düzlüklere sahip olan Diyarbakır, bölgenin floristik (bitki örtüsü) özelliklerini yansıtır. Diyarbakır ilinin kuzeyinden başlayıp güneye doğru değişen ormanlar, kayalıklar, bozkırlar ve bunların arasında yer alan nehir ekosistemleri biyolojik çeşitliliğin ayrılmaz bir parçasını oluştururlar. Canlılar bulundukları sistem içerisinde diğer canlılar ve çevreyle sıkı bir ilişki içindedirler. Tüm bunların uyumu sonucunda ekosistem sağlıklı ve işlevlerini yerine getiren bir organizma şeklini alır.

Diyarbakır çevresinde 1200-1500 civarında doğal bitki türü yetiştiği tahmin edilmektedir. Bunlardan 40-50-kadarı Diyarbakır ve çevresinde yetişen endemik bitkilerdir. Bunlardan bir kısmı park ve bahçe peyzajında kullanma potansiyeline sahip bitkilerdir.

“Rastgele yapılmış bir ağaçlandırma var”

Kentin bitki örtüsü bütünüyle bir mi yoksa farklı mı?

Kent ile uyumlu bir bitki dokusu yok. Diyarbakır’ın doğal bitkilerini görme tanıma bir yana, rastgele yapılmış bir ağaçlandırma var. Günümüzde peyzaj yalnızca çevresel açıdan değil, ekonomik açıdan da en önemli doğal kaynaklardan biri olarak düşünülmektedir. Kentin hemen yanı başında yer alan Hevsel Bahçeleri aslında geçmişten gelen şehir yapısıyla bütünlüğü ifade ediyor.

Kent kimliğinin oluşmasında peyzajın önemi nedir?

Kent kimliğinin oluşmasında doğal alanlar önemli yer tutar. Doğal bir peyzajı görmek için bulunduğunuz bölgede doğaya çıkıp etrafınızdaki çiçeklere ağaçlara daha yakından bakabilirsiniz.

Dicle nehri, kent merkezinin doğusunda yer alır. Batı kıyısı boyunca yer alan yerleşim alanı, dar bir kuşak şeklinde vadiyi sınırlar. Dicle Vadisi, nehir kıyısı yaşam alanlarının tüm çeşitlerini barındıran önemli bir doğa alanıdır ve kente asıl karakterini verir. Nehrin mevsimsel olarak su seviyesi ve akış hızının değişmesi, buna bağlı olarak söğüt toplulukları, çalılıklar, sazlıklar, bataklık alanlar, kumullar, nehir ekosisteminin vazgeçilmez habitatlarını oluşturur, birçok nadir ve korumaya muhtaç canlı türüne ev sahipliği yapar.

Sadece bu nehirde yaşayan dev su kaplumbağası (Rafetus euphraticus), 28 tanesi endemik balık türü, bu alanı paylaşan 200’ün üzerinde kuş türü ve birçok bitki türü.  Diyarbakır’ın kimliğini oluşturan öğeler bunlar.

Kentin endemik bitkilerinin kent kimliği oluşturmada rolü nedir?

Tabii ki, endemik bitkiler bulunduğu yere/yaşam koşullarına uyum sağlamış bitkilerdir. Bazı park veya bahçelerde bu tip bitkiler peyzajda kullanılabilir ve insanların bu bitkileri tanıması, korunması anlamında eğitici olabilir. Ama özellikle kent bitkilerinin tanınmasında.

Ağaçların sürekli sökülüp dikilmesi ne anlama geliyor, sökülen ağaçların akıbetinin bilinmemesi normal mi?

Ağaçların sökülüp dikilmesi hakkında bir bilgim yok. Bilimsel anlamda böyle bir uygulama veya teknikten söz edemeyiz. Bazı durumlarda ağaçların sökülüp başka bir yere nakledilmesi gerekebilir. Sökülen ağaçların akıbeti kent belediyesinin ilgili birimlerinin sorumluluğunda olan bir konudur.

Sökülen ağaçlar işlevselliğini kaybeder mi?

Maalesef bu durumlarda genç ağaçlar daha hızlı uyum sağlayabilirler. Genel yaşlı ağaçlarda ortama uyum yeteneğinin azaldığı gelişmenin yavaşladığı görülür. Dolayısıyla bu tip uygulamalar, özellikle genç ağaçlarda başarılı olur ama yaşlı ağaçlar için çok başarılı olduğu söylenemez.

“Botanik bahçeler turizm açısında da önemli ”

Diyarbakır’ın bir botanik bahçesine ihtiyacı var mı?

 Evet. Kentlerde yer alan yeşil alan sistemleri;

Doğal hayatı yaşatmada, insan doğa etkileşimi ve doğaya olumlu yaklaşımları geliştirme, canlıları tanıma ve dinlenme gibi günü birlik etkinliklerin yapıldığı alanlardır.

Dünyanın birçok ülkesinde rastlanan botanik bahçeleri, işlevleri bu açıdan büyük bir önem taşımaktadır. İnsanlara bitkilerle tanışma olanağını sunan botanik bahçeleri, aynı zamanda herbaryum merkezlerinde kurutulmuş bitki örneklerini barındırabilen bahçelerdir. Turizm açısından da önemli bir potansiyele sahip olan botanik bahçeleri ve herbaryumlar kent sakinleri ve diğer ziyaretçiler için önemli bir cazibe merkezini oluşturmaktadır.

Biyolojik mirasın korunması açısından da önemli olup öğrencilerin doğayla tanışması açısından önemli bir fırsat sunmaktadır.”