Diyarbakır yöresindeki şifalı bitkiler

TİGRİS HABER - Diyarbakır yöresindeki bazı şifalı bitkilerin yararları ve kullanım şekilleri üzerine Prof Dr. A. Selçuk Ertekin’in derlediği bilgileri okurlarımızın ilgisine sunuyoruz.

Türkiye’de yetişen yaklaşık 12 bin bitki türünün 3 bin ila 5 bini bölgede yetişmektedir. Diyarbakır’da ise bin 300 civarında bitki türü yetişirken, 80 ila 100 civarında bitki ise Diyarbakır’a ve bölgeye özgüdür.

Diyarbakır ve bölgeye özgü bitki türleri hem besin hem de ilaç olarak tüketilmektedir.

Bölgede yetişen çeşitli bitki türlerinden bazıları şöyle:

Kısa Mahmutotu, Meryemhort (Teucriumpolium )

Baharda çiçek açan step bitkisidir. Yaprakları ve çiçekleri tıbbi olarak mide sancılarını giderici olarak çay şeklinde demlenerek içilir. Acımsı tadından ötürü kan şekerini düşürme özelliği vardır. Ama ani şeker düşüşüne neden olduğu için dikkatli kullanılmalıdır (Tehlikelidir).

Yarpuz, Pûng (Menthalongifolia)

Su kenarlarında yetişen yaygın bir nane türüdür. İlkbahar aylarında doğadan toplanan bitkiler pazarlarda yaygın olarak satılır. Özellikle ayran çorbası (mehîr )içine konarak tüketilir. Ferahlatıcı etkiye sahip bir bitkidir. Bronşit boğaz ağrısı ve öksürüğe karşı halk arasında çay şeklinde demlenerek kullanılmaktadır. Mide hastalıklarına da iyi geldiği söylenmektedir.

Zahter (ThymbraspicataveThymbrasintenisii)

Çok yıllık olan zahter türleri, Güneydoğu Anadolu Bölgesinde baharat olarak kullanılan kekik bitkileridir. Keskin ve aromatik kekik tadına sahip olan zahter, halk arasında baharat olarak kullanımının yanı sıra tıbbi olarak da kullanılmaktadır. Öksürük, boğaz ağrısı, karın ağrısı ve barsak sancılarına karşı çayı demlenerek içilir. Yapılan bilimsel çalışmalar zahterin güçlü bir antimikrobiyal etkisi yanında antioksidan etkisine de sahip olduğunu göstermektedir. Güneydoğu Anadolu Bölgesinde doğadan toplanan ve aktarlarda yaygın olarak satılan bir bitkidir. Yüksek tansiyonu olan kişilerde kullanımı sorunlara neden olabilir.

Kaya Kekiği (Saturejahortensis), Mercanköşk (Origanum spp.) Kekik (Thymuskotschyanus)gibi türlerin yaprak ve çiçekleri kekik olarak halk arasında kullanılan baharat bitkileridir. Bu bitkiler daha çok yerel olarak tüketilmekte ve ancak yerel pazarlarda bulunmaktadır.

Çiriş, Gulik (Eremurusspectabilis)

Yaklaşık 1 m boyunda sarımsı renkli çiçekleri olan otsu bir bitkidir. Genç yapraklı sürgünleri sebze olarak kullanılır. İlkbaharda gülik adıyla pazarlarda yaygın olarak satılan bitkidir. Aşırı toplanmasından ötürü bitkinin varlığı tehdit altındadır.

Çobançökerten, Kurincık Tribulusterrestris

Tek yıllık, sürünücü otsu bitkilerdir. Yaprak, çiçek ve meyveli dalları, kalp hastalıkları, damar tıkanıklığı ve böbrek taşlarına karşı kullanılır. Bitkinin dalları, çay şeklinde demlenerek kullanılır. Günde bir, iki bardak içilmesi önerilir. 10 günden fazla tüketilmemesi önerilmektedir.

Ebegümeci, Tolık (Malvaneglecta)

Doğadan toplanan, yaygın otsu bir bitki olup yaprakları sebze olarak kullanılır. Yörede yaygın olarak yetişen bir bitkidir. Semt pazarlarında demet halinde satılır.

Gülfatma, Hatmi, Hiro (AlceaapterocarpaveAlceastriata)

Yaygın olarak yetişen iri ve güzel çiçekli bitkilerdir. Hatmi çiçeği öksürük ve boğaz iltihaplarına karşı çay şeklinde demlenerek kullanılır. Kurutulmuş çiçekleri aktarlarda satılmaktadır. Türkiye’de yetişen birçok hatmi türü benzer amaçlarla kullanılmaktadır. Kullanımının zararsız olduğu bilinmektedir.

Mahlep(Cerasusmahalep)

Ağaçsı, yabani bir kiraz türüdür.Asıl olarak bitkinin kullanılan kısmı tohumudur. Tohumları baharatçılarda tane veya dövülmüş şekilde satılır. Mahlep aromasından ötürü çöreklere katılır. Meyveleri küçük ve acımsı olup taze olarak şeker hastalığına karşı kullanılmaktadır.Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Mardin ve Diyarbakır yörelerinde yaygın olarak kullanılmaktadır.

Yaban kirazı (Cerasusmicrocarpa)

Doğal olarak yetişen, çalımsı ve küçük meyveli bir kiraz türüdür. Meyveleri yöre halkı tarafından yenir. Güneydoğu Anadolu Bölgesinde yaygın yetişen bir türdür.

Alıç (Crataegusazarolus, Crataegusorientalis)

Küçük ağaçsı veya yarı çalımsı bitkilerdir. Diyarbakır ve çevre illerde her iki türün taze meyveleriaynı amaçla tüketilir. Sonbaharda olgunlaşan meyveleri yöre pazarlarında satılır. Türkiye’nin çoğu yöresinde değişik alıç türleri yetişmektedir.

Yörede yetişen ve kırmızı, tek çekirdekli meyveleri ile tipik olan Cratageusmonogyna ise tıbbi önemi olan bir alıç türüdür. Bu türün yaprakları, kalp çarpıntılarına karşı çay gibi demlenerek kullanılır.

Kuşburnu, Şilan (Rosacanina)

Türkiye’nin birçok yerinde yetişen çalı formunda bitkilerdir. Yabani bir gül türü olan kuşburnunun meyveleri kullanılmaktadır. Doğadan toplanan meyveleri çay olarak içilir veya taze meyvelerinden marmelat yapılır.

Guriz (Anchusaazurea)

Genç yaprakları ilkbahar başlarında toplanır. Pazarlarda demet halinde satılır. Guriz, ıspanak gibi sebze olarak pişirilir. Diyarbakır ve Şanlıurfa çevresinde yaygın olarak yetişmektedir. Ayrıca haşlanmış yaprakları lapa halinde mide rahatsızlıklarına karşı kullanılmaktadır.

Havaciva otu, Havaju(Alkannatrichophila)

Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde yetişen, çok yıllık, otsu bir bitkidir. Bitkinin odunsu kökleri temizlendikten sonra parçalanır ve bir miktar tereyağı veya zeytinyağında haşlanır ve süzülür. Elde edilen merhem dış yaraların üzerine sürülür.

Isırgan (Urticapilulifera)

Kültürü yapılan tek yıllık, otsu bir bitki olup, pazarlarda satılmaktadır. Genç yapraklı dalları yenir. Sebze olarak tüketiminin yanı sıra bitkisel çay olarak şeker ve kanser hastalığına karşı kullanılmaktadır. 

Işgın, Uçkun, Ribes (Rheumribes)

Çok yıllık, büyük yapraklı, dağlık alanlarda yetişen bir bitkidir. Bitkinin çiçek durumu sapı, ilkbahar aylarında pazarlarda gıda olarak satılır. Dalların kabuğu soyulduktan sonra taze olarak yenir. Etken madde olarak tanen ve az miktarda antrasen türevleri taşımaktadır. Kökleri yörede şeker hastalığına karşı kullanılmaktadır. Bitki, Güneydoğu ve Doğu Anadolu’da yaygın olarak yetişmektedir.

Çakşır (Ferulaorientalis)

Çok yıllık otsu bir bitkidir. Bitkinin genç sürgünleri toplanarak turşusu yapılır. Yörede pazarlarda taze ve hazırlanmış turşu olarak satılır. Çakşır. Bazı FerulavePrangostürleri aynı şekillerde veya kullanılır. Doğada sökülmesinden dolayı varlığı azalmıştır.

Deli Çakşır, Heliz (Prangosuechtritzii)

Doğu Anadolu’da yetişen, çok yıllık, otsu, endemik bir bitkidir. Alt yaprakları peynirli otun içine katılır. Kurutulan yapraklar yemle birlikte hayvanlara da verilir. İçeriğinde bulunan kumarin türevlerinden ötürü çiğ yenmesi ölümle sonuçlanan zehirlenmelere neden olur.

Peynirotu (Echinophoratenuifoliasubsp.sibthorpiana)

Bu alttürün yaprakları ilkbaharda toplanır. Lezzetli bir aromaya sahip bitkinin genç yaprakları özellikle Diyarbakır yöresine özgü otlu peynir yapımında kullanılır. Yörede yaygın olarak yetişir ve Diyarbakır pazarlarında satılır.

Kişniş, Gijnij(Coriandrumsativum)

Maydanozgillerden kültürü yapılan otsu ve aromatik bir bitkidir. Kişniş meyveleri baharat olarak kullanılan bir bitkidir. Aktar ve baharatçılarda satılır. Meyveleri gaz giderici, sindirimi rahatlatıcı ve baş dönmesi gibi rahatsızlıklara karşı kullanılır.

Bıttım (Pistaciakhinjuk)

Güneydoğu Anadolu Bölgesinde yaygın olarak yetişen doğal bir ağaç türüdür. Meyveleri fıstık gibi tüketilir. Ayrıca sabun yapımında kullanılır. Yine bölgede yabani olarak yetişen Pistaciaeurycarpa, aynı şekilde kullanılır.

Menengiç, Kızvan (Pistaciapalaestina)

Güneydoğu Anadolu Bölgesinde yaygın olarak yetişen doğal bir ağaçtır. Meyveleri çiğ veya kavrularak yenir. Ayrıca, güzel aromalı kahvesinden dolayı tüketilen önemli bir ticari ürünüdür. Tıbbi olarak İdrar ve balgam söktürücü etkiye sahiptir.

Asıl olarak sakız ağacı Pistacialentiscustüründen elde edilen sakız değerli ve kalitelidir. Sakız ağacı dışında Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde yetişen diğer yabani fıstık türlerinden de sakız elde edilir. Damla sakızı olarak da bilinen sakızın mide ülserlerine karşı kullanılmaktadır. Aktarlarda sakızın kilogramı 1500-2000 TL civarında olup 10-20 gr paketler halinde satılmaktadır.

Sumak (Rhuscoriaria)

Çalımsı bir bitki olup, olgun meyveleri tadı ve renginden dolayı bölgede yemeklerde kullanılır. Akdeniz ve Güneydoğu Anadolu Bölgesinde yetişmektedir. Baharatçılarda ve marketlerde yaygın olarak satılan sumak, C vitamini açısından da zengin bir bitkidir. Eskiden bitkinin yaprakları dericilik ve kumaş boyamada kullanılırdı.

Sir, Sirim (Alliumscorodoprasum)

Yaprakları taze olarak yenir. Diyarbakır çevresinde yetişen yabani bir soğan türüdür. Otlu peynirin yapısına katılan soğan türlerinden biridir. Bunun dışında Güneydoğu ve Doğu Anadolu’da farklı soğan türleri otlu peynir yapımında kullanılır ve benzer adlarla anılır.

Kenger, Kerenk (Gundeliatournefortii)

En çok bitkinin toprakaltı genç sürgünleri kullanılır. Bölgede ilkbahar aylarında pazarlarda yaygın olarak satılır. Temizlenerek haşlanan kenger, birçok yemeğin yapımında kullanılır. Ayrıca gövdesinden elde edilen sütten kenger sakızı yapılmaktadır. Bazı yörelerde tohumları çekilerek kenger kahvesi yapıldığı da bilinmektedir.

Civanperçemi, Gulika Mara(Achilleaaleppica ve Achilleaarabica)

Sarıçiçekli, hoş kokulu papatyagillerden otsu bir bitkidir. Bitkinin çiçekli dalları çay gibi demlenerek içilir. Bitkinin çayı adet söktürücü ve kanı temizleyici özelliğe sahiptir. Ayrıca bitkiden hazırlanan lapa, haricen tülbentle sarılarak basura karşı kullanılır. Aktarlarda satılan tıbbi bir bitkidir.

Arısalebi (Ophrysmammosa), Salep (Orchislaxiflora, Orchispalustris)

Orkide türünün yumruları salep olarak adlandırılır. Orkide yumruları, salep eldesinde kullanılır. Doğadan sökülen yumrular yıkanır, temizlenir ve kaynatılır. Daha sonra güneşte kurumaya bırakılır. Kuru yumrular öğütülerek dondurma ve sıcak salep yapımında kullanılır. Genellikle aktarlarda tane veya toz halinde satılır.

Birçok orkide türü aynı amaçla doğadan sökülmektedir. Orkideler nadir bitkiler olup, doğadan sökülmesi nedeniyle nesilleri tehdit altına girmiştir. Bu nedenle orkidelerin doğadan sökümü yasaklanmıştır.

Gelinsaçı, Küşüt (Cuscutababylonica)

Sarı renkli, ip gibi diğer bitkilerin üzerinde yaşayan parazit bir bitkidir. Çiçekli ve meyveli dalları sarılığa ve safra kesesi rahatsızlıklarına karşı çay gibi demlenerek günde 1 çay bardağı içilir. Mardin yöresinde kullanılan bitkinin aşırı tüketilmesi baş dönmesi gibi rahatsızlıklara neden olabilir.

Yılanyastığı, Kari (Arumrupicola)

Arum türleri genellikle 30-50 cm boylanmakta, çok yıllık bitkilerdir. Yapraklar ok biçiminde, uzun saplı ve koyu yeşil renklidir. Taze yapraklar insan ve hayvanlar için zararlıdır. Yaprakların bileşiminde nişasta, saponin ve alkaloit taşımaktadır. Bu nedenle yapraklar haşlanarak, sarma yaprağı olarak kullanılır. Diyarbakır ve Şanlıurfa çevresinde yetişmektedir. (Haber Merkezi)